بیماری فوزاریوم خوشه گندم

بیماری فوزاریوم خوشه گندم

مقدمه

بیماری فوزاریوم خوشه یا بادزدگی خوشه، بیماری قارچی می­باشد که می­تواند در تمام غلات دانه ریز اتفاق بیفتد. در اثر این بیماری، محصولی نامرغوب با دانه­های ریز و چروکیده و وزن هزار دانه کم بوجود می­آید در نتیجه کاهش ارزش اقتصادی محصول را موجب می­گردد. این بیماری نه تنها باعث از دست رفتن کیفیت و راندمان محصول می­گردد بلکه با ایجاد توکسین قارچی عوارض خطرناکی را برای انسان و حیوانات بدنبال دارد.

در کشور ما آمار دقیقی در مورد خسارت وارده از ناحیه این بیماری وجود ندارد. این بیماری از سالها پیش در مزارع گندم ایران بصورت پراکنده وجود داشته است ولی در سالهای اخیر آلودگی زیادی در مناطق مرطوب و نیمه مرطوب کشور از جمله منطقه مغان استان اردبیل مشاهده شده است.

علایم بیماری

در گندم علائم ممکن است در یک قسمت و یا در کل خوشه ظاهر شود. سفید شدن و رنگ پریدگی خوشه­ها در مزرعه سبز بوضوح قابل تشخیص می­باشد. اغلب یک قسمت از خوشـــه (عمدتاً نیمه بالائی) آلوده می­شود که این قسمتها سفید و سایر قسمتهای خوشه سبز می­باشند. عامل بیماری می­تواند دمگل را نیز آلوده کند و بتدریج پائین خوشه را هم فراگیرد و منجر به تغییر رنگ دمگل به قهوه ای، ارغوانی تا زرشکی گردد.

اغلب دانه­های آلوده، چروکیده، سبک و متمایل به رنگ خاکستری با ظاهری مات و کدر یا مایل به صورتی می­باشند. دانه­های به ظاهر سالم نیز اغلب دارای آلودگی بوده و  رنگ زرد کهـربائی خود را از دسـت داده و به رنگ قهـوه­ای کـدر و مـات می­گرایند.

بوته­های جوان آلوده، در مقایسه با بوته­های سالم کمی بلند ولی ضعیف می­باشند. گیاهان جوان حاصل از دانه­های آلوده قبل از اینکه به اندازه کافی رشد نمایند پوسیده شده و می­میرند که مرگ بوته­های جوان بصورت لکه­های خطی در روی خاک قابل مشاهده است. آلودگی خوشه­ها مستقل از بیماری گیاهان جوان می­باشد. آلودگی به هیچ وجه از داخل گیاه به خوشه­ها انتقال نمی­یابد. زمانی­که دمای خاک به 15 درجه سانتیگراد برسد گیاهان سالم حاصل از بذور سالم نیز توسط اندامهای رشدی عامل بیماری که در بقایای گیاهی آلوده پخش شده در سطح مزرعه و یا بذور، آلوده می­شوند.

این بیماری بوسیله گونه­هائی از جنس فوزاریوم ایجاد می­شود ولی شایعترین گونه در گندم F. graminearum   می­باشد که فرم جنسی آنGibberella zeae   می­باشد که عامل بیماریStalk rot  عامل پوسیدگی ساقه، بذر و بلال در گیاه ذرت می­باشد.

این قارچها شرایط نامسـاعدرا در بقایای گیاهی باقیمانـده غلات دانه ریز و ذرت سپـری می­کنند و در شرایط آب و هوایی مرطوب اسپورهای خود را در سطح خوشه­ها پخش می­کنند.

باد و قطرات باران در یک لایه نازک از رطوبت، اسپورها را بطرف سنبلچه­ها پخش می­کنند، و عامل بیماری ابتدا به گل حمله کرده و علائم توسعه بیماری در داخل خوشه سه روز بعد از آلودگی در شرایط مساعد برای بیماری اتفاق می­افتد. معمولاً غلات دانه­ریز خصوصاً گندم نان و دوروم از زمان گلدهی و گرده­افشانی به بیماری حساس می­باشند و تا مرحله خمیری شدن امکان توسعه بیماری وجود دارد. در زمان گلدهی اسپورهای عامل بیماری، گل را آلوده و به   دانه­ها، گلومها، و سایر قسمتهای خوشه رسیده و رشد و توسعه می­یابند. آلودگی بعد از گلدهی، از راه شکافها و ترکهای خوشه و از محل غلاف برگ ممکن است اتفاق بیافتد.

 توسعه بیماری در زمان گلدهی تا آلوده شدن دانه­ها علاوه بر شرایط محیطی، فاکتورهایی نظیر نوع رقم مورد کشت و درجه حساسیت به بیماری، میزان مایع تلقیح اولیه بیماری در خاک و کیفیت بذور نیز دخالت دارند.

در ایران نیز از میان ارقام متداول گندم مورد کشت، شیرودی، زاگرس، چمران، رسول، البرز نیمه­حساس و ارقام تجن، 15-75–N ،16-75-N ، استورک (دوروم) مقاوم و رقم اترک نیمه مقاوم به فوزاریوم خوشه می­باشند.

پیش آگاهی و پیش بینی بروز بیماری

شروع و شیوع آلودگی در دو مدل قابل پیش­بینی است:

1- وقتی که بارندگی نسبتاً طولانی به مدت 7 روز در زمان گلدهی استمرار یابد یا رطوبت بالا و دما در ساعاتی از روز بین      30- 15 درجه سانتیگراد باشد. این زمانی است که اسپورهای قارچها پخش شده و توسعه می­یابند.

2- هنگامی که بارندگی و رطوبت بالا، 7 روز قبل از گلدهی و 10 روز بعد از گلدهی در حالیکه ساعاتی از روز درجه حرارت بین   30- 15 درجه سانتیگراد و رطوبت بالا تا90 درصد ادامه یابد. این زمانی است که اسپورهای قارچها پخش شده و توسعه می­یابند و آلودگی رخ می­دهد و بیماری شیوع می­یابد.

محلولپاشی با قارچکش ممکن است که خسارت ناشی از بیماری را کاهش دهد در صورتیکه قارچکش در زمان اوائل گلدهی گندم و گندم دوروم و اوائل خوشه­دهی جو صورت گیرد. کنترل بیماری زمانی موثر خواهد بود که سمپاشی هدفدار و در تمام جهات و سطوح خوشه انجام گیرد. 

مدیریت بیماری فوزاریوم خوشه گندم

1- تناوب دانه­ریزها و ذرت با لگومینوزها برای یکسال و فاصله انداختن کشت غلات دانه ریز با ذرت. (فرم جنسی عامل بیماری باعث پوسیدگی ساقه، دانه، و کاکل ذرت شده که می­توانند بمدت چند سال در ذرت و بقایای گیاهی باقی بماند)

2- کاشت دانه­های سالم و حذف کاشت دانه­های لاغر، چروکیده و ضعیف و کم­وزن. (استفاده از بذر مرغوب و ضدعفونی شده به کاستن آلودگی اولیه کمک می­کند ولی بطور قطعی از آلودگی بعدی و توسعه و گسترش آن جلوگیری نمی­کند. بذور آلوده بایستی از پروسه تولید بذر خارج شوند)

3- ضدعفونی با قارچکشهای سیستمیک که طیف اثر وسیعی دارند و یا استفاده از مخلوط قارچکشها. (ازجمله سموم مورد توصیه می­توان به سومی­ایت – کاربندازیم – تیرام اشاره نمود)

4-کشت در زمینهایی که بطور کامل آماده سازی شده­اند.

5- کاشت در پاییز، زمانیکه دمای هوا 15درجه سانتیگراد یا بالاتر باشد صورت می­گیرد و در بهار کاشت زودتر صورت می­گیرد. (جهت فرار از بیماری)

6- شخم عمیق و تمیز کردن مزرعه از بقایای گیاهی آلوده و تکمیل عملیات پوشش بقایای محصول و بهداشت زراعی موثر می­باشد.

7- عدم استفاده از کودهای گیاهی حاوی بقایای گیاهی آلوده.

8- عدم استفاده از واریته­های حساس به بیماری.

9- انبارکردن گندم با رطوبت بالای 14 درصد به جوانه زدن و توسعه قارچها کمک کرده و تولید مایکوتوکسین(سم قارچی) را بالا  می­برد.

10ـ استفاده از ارقام مقاوم جو، گندم، یولاف و چاودار.

ترجمه، تدوین و گردآوری: حمید یدایی - حسن نظیفی

زیر نظر شورای نویسندگان مدیریت ترویج