محققان
معتقدند استفاده از کودهای شیمیایی باعث آلودگی‌های شدید آب‌های زیرزمینی
یا سطحی شده و مصرف بی‌رویه آنها حاصلی جز تغییرات اکولوژیک غیرقابل جبران
ندارد. بعلاوه گزارش‌های جهانی متفاوت فسفر زیاد در آب‌ها و مواد غذایی را
یکی از عوامل بروز بیماری‌های مختلف در جوامع متفاوت می‌دانند. در نقطه
مقابل، کودهای زیستی به عنوان عاملی برای کاهش مصرف کودهای شیمیایی و
استفاده از منابع طبیعی برای افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی به کار
می‌روند. جلبک‌های سبز آبی یکی از همین کودهای زیستی هستند که در مزارع
برنج استفاده و باعث حاصلخیزی شالیزارها می‌شوند.
کودهای
زیستی معمولا متشکل از ریز سازواره‌های مفید مانند باکتری‌ها، قارچ‌ها و
اکتینومیست‌ها هستند که به طور طبیعی و با تنوع بسیار زیادی در خاک‌ها
وجود دارند. در واقع، استفاده از یک کود زیستی به معنای بالا بردن تعداد
ریزسازواره‌ای خاص به صورت مقطعی است. این عمل معمولا باعث بهبود کیفیت
بافت خاک و باروری بیشتر گیاه و تامین ماده یا مواد غذایی خاص می‌شود.
سازمان
خواربار جهانی (FAO) در سال 1981 گزارش مستندی مبنی بر جایگزینی جلبک سبز
آبی با کود شیمیایی و دوباره‌سازی ساختمان خاک در هندوستان ارائه کرد.
بنابراین گزارش جلبک سبز آبی در استخرهای کم‌عمق این کشور رویش می‌یابد.
وقتی آب تبخیر می‌شود، جلبک‌های خشک برداشت می‌شود و به کشاورزان برنج
فروخته می‌شود. این منبع طبیعی نیتروژن فقط یک‌سوم قیمت کودهای شیمیایی را
دارد و محصول سالانه برنج را در هندوستان و چندین کشور دیگر تا حد متوسط
22 درصد افزایش می‌دهد.
جلبک می‌تواند رویش گیاه را نیز افزایش
دهد. جلبک حاوی تنظیم‌کننده‌های رشد گیاه است و از طریق تلقیح خاک با جلبک
تولید گیاهان افزایش می‌یابد. همچنین جلبک‌های سبز نظیر کلامیدو موناس
حاوی پلی‌ساکاریدهایی است که به حاصلخیزی خاک و بهبود ساختمان آن برای
نگهداری رطوبت کمک می‌کند. دانشمندان سعی می‌کنند از طریق مهندسی ژنتیک و
دستکاریDNA جلبک‌های سبز آبی با قابلیت بیشتر تثبیت نیتروژن ایجاد کنند.
از این کودهای زیستی جلبکی برای کشت شالیزی برنج استفاده می‌شود. بنابراین
استفاده از کودهای زیستی جلبکی برای کمک به تغذیه مردم از طریق تجدید خاک،
ایجاد فرصت‌های اقتصادی بدون متوسل شدن به سیکل خطرناک کودهای شیمیایی،
فرسایش خاک و وابستگی به واردات، توصیه می‌شود.
در کشور ما هم با
توجه به اهمیت استفاده از این کودهای زیستی طرح استفاده از جلبک‌های سبز
آبی به عنوان کود زیستی در مزارع برنج با هدف افزایش حاصلخیزی شالیزارها
به همت محققان دانشگاه مازندران در حال اجراست.
به گفته دکتر
ناصر جعفری، عضو هیات علمی دانشگاه مازندران، استفاده از جلبک‌های سبز
آبی هتروسیس‌دار به عنوان کودهای زیستی در مزارع برنج علاوه بر آن که سبب
می‌شود نیاز زمین به آب کم شود، باعث افزایش میزان محصول برنج می‌شود.
جعفری
می‌افزاید: امروزه از جلبک‌ها استفاده‌های بسیار متعددی در صنایع گوناگون
می‌شود و دیگر بشر جلبک را به عنوان علف هرز نمی‌شناسد. جلبک‌ها نه‌تنها
در داروسازی، صنایع پزشکی و ارزیابی محیط زیست استفاده می‌شوند، بلکه در
حوزه‌های نوینی چون نانوفناوری ازجمله ساخت نانوحسگرها و همچنین در تولید
وسایل مربوط به رایانه‌ها نیز استفاده‌های بسیاری از جلبک‌ها می‌شود.
افزایش محصول به کمک همزیستی گیاه با جلبک
یکی از موارد کاربرد جلبک‌ها در یکی دو دهه اخیر
استفاده از از جلبک‌ها به عنوان کود سبز است. جلبک‌های شاخه سبز آبی
(سیانوباکتری‌ها) به دلیل ویژگی‌خاص سلولی دارای آنزیم‌های ویژه‌ای هستند
که قادر هستند ازت مولکولی هوا را که گیاهان و موجودات زنده قادر به مصرف
آن نیستند به شکل آمونیاکی تبدیل کند که بتواند برای گیاهان جذب شود.
به
گفته جعفری، جلبک‌های سبز آبی که گونه‌ها و جنس‌های مختلفی دارند، رابطه
همزیستی و زندگی اشتراکی با برخی از گیاهان آبزی چون آزولا یا سرخس آبزی
دارند که شیوه زندگی آنها به این گونه است که این جلبک‌ها ازت مولکولی را
جذب و تبدیل به ازت آمونیاکی و در پیکر گیاه آزولا ذخیره می‌کنند، لذا این
جلبک‌ها در زیر برگ گیاه آزولا زندگی می‌کنند، به همین دلیل در بسیاری
کشورها آزولا (کود سبز) گیاهی است که سرشار از ازت است و از آن در مزارع
بخصوص شالیزارها به عنوان کود زیستی استفاده می‌شود. وی می‌افزاید:
مطالعات زیادی در یک دهه اخیر انجام شده و حاکی از آن است که در زمین‌ها و
شالیزارهایی که از جلبک‌ها و سرخس آبزی آزولا به عنوان کود زیستی استفاده
می‌شود، میزان محصول در واحد سطح نزدیک به 30 درصد بیش از شالیزارهایی است
که در آنجا از این جلبک‌ها استفاده نمی‌شود.
بنابراین پیشنهاد ما
این است که اگر وزارت کشاورزی و مروجان کشاورزی بتوانند چنین ایده علمی را
که امروزه در سطح دنیا اثبات شده است، میان کشاورزان ترویج و فرهنگسازی
کنند، ما می‌توانیم در تولید برنج نیز همانند محصول گندم به خودکفایی
برسیم.
محصولی سالم از دل طبیعت
به کارگیری کودهای زیستی نه‌تنها باعث افزایش
میزان محصول برنج می‌شود، بلکه با اضافه‌کردن جلبک به خاک از هجوم و حمله
حشرات و بیماری‌ها به گیاهان نیز جلوگیری می‌شود؛ زیرا دارای آنزیم‌های
خاصی است و نیز فعل و انفعالاتی که در خاک صورت می‌گیرد و همچنین سبب سالم
بودن گیاه شده و از مصرف هزینه‌های زیاد جلوگیری می‌کند.
کودهای
زیستی (جلبکی) باعث اصلاح و بهبود ساختمان خاک می‌شود، یعنی به دلیل آن که
پیکر جلبک‌ها از مواد ژلاتینی تشکیل شده باعث چسبندگی ذرات خاک و سبب
می‌شود نیاز خاک به آب کم شود یا به عبارت بهتر ظرفیت نگهداری آب در خاک
را افزایش می‌دهد.
جعفری می‌افزاید: با توجه به بحث بحران و
مشکلات جهانی آب و خطری که از این ناحیه بشر را تهدید می‌کند، در حال حاضر
مطالعات بسیار زیادی در سطح دنیا انجام می‌شود تا محصولاتی تولید شوند که
به آب کمتری نیاز داشته باشند و تلاش می‌شود گیاهانی تولید شود که قادر به
مقاومت در برابر تنش خشکی باشند.
به طور میانگین، در سطح دنیا
نزدیک به70 درصد آب شیرین در بخش کشاورزی استفاده می‌شود که این آمار در
کشورهای در حال توسعه نزدیک به 90 درصد است؛ لذا کارشناسان سعی دارند
روش‌های نوینی به وجود بیاورند که هم زمین به آب کمتر نیاز داشته باشد و
هم بتواند رطوبت را در خود حفظ کند.
جعفری با بیان این که منابع
عظیم جلبکی در کشور داریم، می‌گوید: در دریای خزر، عمان و خلیج فارس منابع
غنی و سرشار از جلبک‌های مختلف داریم؛ اما متاسفانه تاکنون بحث جلبک‌شناسی
و استفاده از جلبک‌ها در کشور چندان مورد توجه قرار نگرفته و حتی بسیاری
از اکوسیستم‌های فلور جلبکی ناشناخته است. به عنوان مثال، هنوز شناسه‌ای
نداریم که بدانیم در دریای خزر چه گونه‌ای از جلبک‌ها زندگی می‌کنند و
جنبه‌های اقتصادی و اکولوژیکی را بشناسیم و اگر شناخته شوند، مطمئنا
می‌توانند منبع تولیدی بسیار قوی باشند. اگر تاکید ما بر جلبک‌ها باشد،
می‌توانیم وابستگی به منابع نفتی را کم کنیم و جلبک‌ها می‌توانند بخشی از
صادرات نفتی را به خود اختصاص دهند.
طرح استفاده از جلبک سبز
آبی به عنوان کود زیستی در شالیزارهای برنج در حال اتمام است که نتایج آن
به وزارت کشاورزی، سازمان محیط زیست و دیگر نهادهای مرتبط ارائه می‌شود.
به
اعتقاد جعفری، با توجه به پیشرفت دانش بشری که جنبه‌های ناشناخته جلبک‌ها
شناخته شده است و بشر توانسته پی به جنبه‌های بسیار مفید جلبک‌ها ببرد،
لازم است که مسوولان اجرایی، علمی و کارشناسان کشور و اعضای هیات علمی در
خصوص این علوم کار کنند تا بتوانیم فاصله خود را با جهان پیشرفته کم کنیم.
بهاره صفوی
